Dlaczego „Cicha noc”?

Doliczyłem się 37 różnych nagród zdobytych przez debiut reżyserski Piotra Domalewskiego, w tym wszystkich najważniejszych krajowych – Złote Lwy,  nagroda za główną rolę męską, nagroda za debiut na Festiwalu w Gdyni, Orły w kategoriach: najlepszy film, najlepsza reżyseria, najlepszy scenariusz, najlepsze zdjęcia, najlepsza główna rola męska, najlepsza drugoplanowa rola męską, najlepsza drugoplanowa rola kobieca, odkrycie roku… Absolutny fenomen i natychmiast jeden z najważniejszych filmów ostatnich kilku lat w polskiej kinematografii.

Właściwie powyższa wyliczanka powinna wystarczyć za argumentację dlaczego warto przeanalizować scenariusz „Cichej nocy”, ale dodam jeszcze, że dla mnie ważnym czynnikiem było, że Piotr Domalewski jest jednym z reprezentantów nowej, młodej fali polskich twórców, którzy swoimi pierwszymi, drugimi filmami pokazują, że mają wiele do powiedzenia i do pokazania. Jan Komasa, Jagoda Szelc,  Bartosz Kruhlik, Aleksander Pietrzak, Paweł Maślona, Agnieszka Smoczyńska, Jan Matuszyński, Tomasz Wasilewski, Bartosz Kowalski… Uważam, że znajdujemy się w fantastycznym momencie naszej filmowej historii i warto przyjrzeć się bliżej twórcom, którzy w najbliższych latach będą nadawali ton wydarzeniom ją kształtującym.

Wśród zbiorów Cyfrowej Biblioteki możemy znaleźć teksty m.in. Feliksa Falka („Był Jazz”, „Baryton”, „Joanna”),  Grzegorza Łoszewskiego („Komornik”), Andrzeja Barta („Rewers”), Grzegorza Królikiewicza („Przypadek Pekosińskiego”), Jana Jakuba Kolskiego („Serce, serduszko”), Piotra Dumały („Las”) czy Bodo Koxa („Człowiek z magicznym pudełkiem”), więc myślę, że w tym cyklu jeszcze nie raz pojawi się polski scenariusz.

Tymczasem zapraszam do stołu, święta idą:

 

 

PODSTAWOWE INFORMACJE

O filmie:

Reżyser:  Piotr Domalewski

Kraj:  Polska

Produkcja:  Studio Munka

Szacowany budżet:  3 870 000 zł.

Czas:  97 min.

Obsada:

Dawid Ogrodnik jako Adam

Tomasz Ziętek jako Paweł

Arkadiusz Jakubik jako Zbyszek

Agnieszka Suchora jako Teresa

Maria Dębska jako Jolka

Tomasz Schuchardt jako Marcin

Paweł Nowisz jako Dziadek

 

O scenariuszu:

Autor:  Piotr Domalewski

Liczba stron:  107

Gatunek:  Dramat

Logline:  „Pracujący za granicą Adam niespodziewanie wraca do rodzinnego domu na Boże Narodzenie. Nikt z krewnych nie spodziewa się, jak wielki wpływ na ich życie będą miały dalsze wydarzenia wigilijnej nocy.”

 

SPOSÓB ZAPISU

Udostępniona wersja „Cichej nocy” jest bardzo uboga w ogólne informacje. Oprócz tytułu i nazwiska scenarzysty na stronie tytułowej została umieszczona jedynie adnotacja, że jest to wersja poprawiona zgodnie ze wskazówkami komisji PISF (swoją drogą bardzo chętnie napisałbym analizę porównawczą scenariusza przed i po poprawkach zasugerowanych przez komisję PISF). Nie ma podanej daty, ani który to jest draft.

 

Postacie

Scenarzysta zdecydował się umieścić na samym początku spis postaci zawierający imiona bohaterów, ich wiek, oraz funkcję („dziewczyna Adama”, „Siostra Adama”). Jest to bardzo rzadko (zwłaszcza w zagranicznych scenariuszach) stosowany zabieg.

Opisy postaci w tekście są bardzo oszczędne, zwykle jednozdaniowe:

 

 

„W kadrze widzimy twarz uśmiechniętego ADAMA – mężczyznę o przeciętnym, ale sympatycznym wyglądzie.”

 

„Dziadek to rześki, szczupły osiemdziesięciolatek.”

 

„OJCIEC – łysiejący, krępy mężczyzna ubrany w gruby sweter i kurtkę.”

 

„WUJ JUREK – mężczyzna po pięćdziesiątce o wyglądzie typowego taksówkarza, ubrany w tani garnitur.”

 

Autor stara się by tym jednym zdaniem zasugerować czytelnikowi sposób postrzegania danej postaci.

Żadnego tego typu opisu nie otrzymały postacie Babci, Matki, Gośki, Jacka i Ani. W ich przypadku muszą nam wystarczyć informacje z zamieszczonego na wstępie spisu.

Na tym tle wyróżnia się prezentacja postaci, która nie odgrywa większej roli w tej opowieści – pracownika wypożyczalni samochodów:

„To młody, pryszczaty CHŁOPAK. Widać, że wolałby być gdzieś indziej, ale musi być tu.  Dla takich jak on nie ma żadnego „Gdzie Indziej”.”

 

Didaskalia

W opisach scen scenarzysta stawia na jasny, konkretny przekaz. Przeważnie są to krótkie zdania precyzyjnie komunikujące działanie lub prosto opisujące lokalizację:

„Adam jedzie samochodem. Rejestruje drogę za oknem handy-kamerą.”

„To typowa polska wieś.”

Nawet kiedy didaskalia opisują ciąg działań to składają się pojedynczych, prostych zdań.

„Jacek kiwa głową z uśmiechem. Adam wpisuje hasło i zaczyna wysyłać zarejestrowany kamerą film. Ciotka zamiera, po czym wymierza Ani policzek. Ania zaczyna szlochać.”

 

Odstępstwem od tej klasycznej formy jest umiejscowienie w opisie sceny wytłumaczenia zabiegu reżyserskiego:

„*** W trakcie ich rozmowy w tle toczy się rozmowa bohaterów drugoplanowych. Dialogi odbywają się równolegle. Dialogi i scenki postaci drugoplanowych zawsze stanowią jedynie tło dialogów w pierwszym planie i są zaznaczone kursywą.”

 

Drobnym utrudnieniem w lekturze jest brak podziału tekstu w didaskaliach na akapity. Czasami opis akcji zajmuje kilkanaście linijek i zapisany w sposób ciągły może się zlewać, nie dawać oddechu czytelnikowi.

 

Dialogi

Jednym z najważniejszych (i najtrudniejszych) zadań stojących przed scenarzystą podczas tworzenia dialogów jest dopasowanie sposobu wypowiedzi do danej postaci. Czasami siedząc samotnie przed komputerem i wciskając klawisze w przyspieszonym tempie by zdążyć przed nieubłaganym deadline’em, łatwo zapomnieć, że na monitorze przed nami przemawiają prawdziwi ludzie mający swoje pochodzenie, wykształcenie, doświadczenie życiowe i nawyki. Wszystko to wpływa na to jak, co, ile i kiedy mówią.

Wydaje mi się, że scenarzyście „Cichej nocy” bardzo zależało by sposób wypowiadania się jego bohaterów był możliwie najbardziej realistyczny.

To co mogłoby być odebrane jako wada scenariusza – zwyczajność i prostota dialogów, poprowadzona konsekwentnie, przeobraziło się w zaletę – spójność wypowiedzi z charakterystyką bohaterów, co nadaje całej historii wiarygodności i życiowej prawdziwości.

I tak, Matka mówi to co zwykle mówią matki w danych sytuacjach, Ojciec to co ojcowie, Babcia to co babcie, a Wujek Jurek to co wszyscy Wujkowie Jurkowie tego świata, na czele z nieśmiertelnymi, powszechnie znanymi, mało wyszukanymi powiedzonkami w stylu:

WUJEK JUREK

„Dobry sprzęt trzeba trzymać pod dachem.”

 

W tej prostocie tkwi jednak siła. Dobrze ona kamufluje te najważniejsze kwestie, pozwala wybrzmieć im naturalnie. Tak jak w tej wymianie zdań pomiędzy Adamem i Ojcem:

ADAM

Mam jedno życie… nie chcę pracować tam i przyjeżdżać tu…

OJCIEC

To wróć.

ADAM

Nie.

OJCIEC

Dlaczego?

ADAM

A dlaczego ty robiłeś tam? No?

OJCEC

Bo to były inne czasy.

ADAM

Dla ludzi takich jak my czasy zawsze takie same… chujowe!

OJCIEC

Więc lepiej tym pierdolnąć raz na zawsze i uciec?

ADAM

Nie będę żył tak jak ty… Chcę sam wychowywać swoje dzieci… być w domu…

OJCIEC

Ja was źle wychowałem?

ADAM

Nie… nie miałeś okazji…

 

Również w monologu to się sprawdziło:

OJCIEC

Bo jak tam jechałem… to myślałem, że wreszcie tam… za granicą będę się mógł czuć… człowiekiem, a nie tym… Polakiem… ale w parę lat dotarło do mnie, że że to tam właśnie jestem Polakiem… najbardziej… a tylko tu… w Polsce mogę być człowiekiem. Po to jest ten kraj… żebyśmy mogli czuć się ludźmi… żeby nas ktoś inny lubił… rozumiał nasze żarty i się z nich śmiał… żebyśmy byli tak samo brzydcy jak wszyscy dookoła… i żebyśmy mieli takie same marzenia… tak myślę.

W tym przypadku, to co najprostsze okazało się najlepsze.

 

STRUKTURA / NARRACJA

„Cicha noc” opiera się na klasycznej strukturze trzyaktowej, bez żadnych retrospekcyjnych ubarwień. Narracja jest bardzo skupiona na głównym bohaterze. Pojawia się on praktycznie w każdej scenie.

To co zwraca uwagę to bardzo powolny rozwój akcji spowodowany poszerzoną ekspozycją, która prezentuje świat opowieści oraz licznych bohaterów. Zagrożenie znudzenia widzów jest niwelowane przed drobne sugestie zbliżających się konfliktów (Matka dopytująca się o relacje Adama i Pawła), pojawiających się tajemnic (rozmowy po angielsku Adama, nagrywanie okolicy na kamerę, oszukiwanie Aśki) oraz niecodziennych (podejrzanych?) zachowań (twierdzenie Adama, że Lexus należy do niego).

Powolny początek jest też wynagrodzony widzom w drugiej części filmu kiedy akcja nabiera rozpędu, konflikty wybuchają z gwałtowną siłą, a komplikacje przed głównym bohaterem nagle zaczynają się piętrzyć.

 

SCENY

Poniżej przedstawiam 8 najważniejszych scen, uwzględniając przede wszystkim ich punkty zwrotne, konflikt oraz wpływ na akcję.

Scena 12, strona 17:  Rozmowa Adama z Matką o Pawle

Krótki opis:  Do łazienki w której jest Adam wchodzi Matka. Wypytuje go o jego relacje z Pawłem.

Konflikt:  Bezpośredni, między Adamem i Matką, opierający się na stosunku do Pawła.

Punkt zwrotny:  Warto spojrzeć na tą scenę z punktu widzenia Matki. To ona wchodzi w nią z konkretnym celem – zadbaniem o młodszego syna Pawła, w razie potrzeby załagodzenia konfliktu między braćmi. Z tej perspektywy punktami zwrotnymi można określić jej pierwsze pytanie „Z Pawłem rozmawiałeś?” oraz ostatnie słowa Adama – „A zastanawiałaś się kiedyś czy ze mną jest dobrze?”

Wpływ na akcję:  Jest to pierwszy moment w scenariuszu / filmie, kiedy pojawia się wyraźna zapowiedź czającego się konfliktu. Do tej pory wszystkie sceny poświęcone były przedstawieniu świata opowieści i głównych bohaterów. Teraz dostajemy informację, że kryje się tutaj coś więcej.

 

Scena 13, strona 19:  Adam, Ojciec i Paweł w garażu

Krótki opis:  Adam dołącza do majsterkujących przy samochodzie Ojca, Pawła i Wujka Jurka. Pojawiają się kwestie domu po dziadku i nie picia Ojca.

Konflikt:  Jest to bardzo dobry przykład sceny która przeprowadza głównego bohatera przez wszystkie rodzaje konfliktu:

Konflikt globalny – gdy tylko jedna ze stron jest w niego zaangażowana – to zmagania Adama i Pawła z uszkodzonym samochodem.

Konflikt bezpośredni – człowiek vs człowiek – to napięta relacja między Adamem i Pawłem zakończona gwałtowną reakcją i wyjściem z garażu przez młodszego z braci.

Konflikt wewnętrzny – rozgrywający się w środku bohatera – to rozterki Adama jak zagadać Ojca o dom po dziadku i jak mu wytłumaczyć, że jego wizja przyszłości nie jest dla niego.

Punkt zwrotny:  Są w tej scenie trzy punkty zmieniające tor biegu wydarzeń. Pierwszy to wejście Adama do garażu – przywitanie, rozmowa o samochodzie, przejęcie jego naprawiania od Pawła.

Drugi to pytanie o dom dziadka – niesatysfakcjonująca Adama odpowiedź Ojca zwiastuje, że nie będzie to tak prosta sprawa jak myślał.

Trzeci to informacje o dwóch miesiącach nie picia Ojca.

Wpływ na akcję:  Scena wprowadza trzech nowych bohaterów (w tym dwóch bardzo ważnych), zarysowuje relacje między nimi oraz sygnalizuje potrzebę protagonisty (dom po dziadku).

 

Scena 26, strona 41:  Rozmowa Adama z Ojcem na strychu

Krótki opis:  Adam decyduje się porozmawiać szczerze z Ojcem, przedstawić swój plan na dom dziadka, firmę, wyprowadzkę.

Konflikt:  Konflikt napędzający tą scenę oparty jest na przeciwstawnych poglądach na życie ojca i syna.

Punkt zwrotny:  Pierwszym punktem zwrotnym jest informacja Adama, że ma kupca na dom dziadka i, że chce założyć firmę. Drugim punktem zwrotnym jest konfrontacyjne stwierdzenie Adama „Nie będę żył tak jak ty…”

Wpływ na akcję:  Scena dobrze obrazuje relacje między Adamem i Ojcem oraz stawia przed głównym bohaterem wyzwanie na dalszą część filmu – zdobycie zgody Pawła. i Jolki na sprzedaż domu.

 

Scena 43, strona 77:  Marcin zgłasza veto, info o ciąży

Krótki opis:  Adam, przeświadczony o tym, że udało mu się przekonać Pawła i Jolkę, chce już wyjeżdżać. Niespodziewanie Marcin informuje go, że on i Jolka nie zgadzają się na tak szybką sprzedaż. Adam decyduje się również powiedzieć o tym, że zostanie ojcem.

Konflikt:  Scena wypełniona jest konfliktem. W drugim planie rozgrywa się walka pomiędzy Matką i Dziadkiem o spożywanie alkoholu oraz o dobór muzycznego repertuaru. W pierwszym planie nadzieje Adama odnośnie domu dziadka blokuje Marcin.

Punkt zwrotny:  Pierwszym punktem zwrotnym jest sprzeciw Marcina względem sprzedaży domu. Drugim informacja Adama o tym, że zostanie ojcem.

Wpływ na akcję:  Przed chwilą wydawało się, że Adam ma wszystko pod kontrolą, ale to już nieaktualne. Sprzeciw Marcina powoduje, że musi znaleźć nowe rozwiązanie problemu. Od teraz na Adama problemy zaczynają spadać lawinowo.

 

Scena 48, strona 90:  Adam odkrywa, że Marcin bije Jolkę

Krótki opis:  Adam odkrywa, że Marcin uderzył Jolkę.

Konflikt:  Adam domaga się potwierdzenia, że to Marcin ją uderzył, Jolka próbuje udawać, że nic się nie stało.

Punkt zwrotny:  następuje gdy Adam odkrywa ślad po uderzeniu na twarzy Jolki.

Wpływ na akcję:  Adam dostaje namacalny dowód, że konsekwencje jego działań spływają na jego najbliższych. Postanawia jednocześnie rozwiązać problem sprzeciwu Marcina i zemścić się za jego czyn.

 

 

Scena 51, strona 92:  Adam wymierza Marcinowi sprawiedliwość

Krótki opis:  Adam i Marcin wychodzą na podwórko. Adam zaczyna bić Marcina. Próbuje go powstrzymać Paweł, ale później mu pomaga. Przy okazji Adam załatwia sprawę domu.

Konflikt:  W scenie występują dwa bezpośrednie konflikty: Adam vs Marcin – bijatyka i Adam vs Paweł, gdy Paweł próbuje powstrzymać Adama.

Punkt zwrotny:  Punktem zwrotnym w scenie jest rozbicie na głowie Marcina drewnianej skrzynki.

Wpływ na akcję:  Adam mści się na Marcinie za siostrę oraz likwiduje opór Marcina przed sprzedażą domu dziadka. Dodatkowo wspólne działanie z Pawłem daje nadzieję na pogodzenie się braci.

 

Scena 57, strona 97:  Rozmowa Adama z Ojcem, dowiaduje się o romansie

Krótki opis:  Adam odnajduje Ojca w domu dziadka, dochodzi do szczerej rozmowy o życiu. Następnie Adam przez przypadek dowiaduje się o romansie jego dziewczyny Aśki i Pawła. Powoduje to kłótnię z Pawłem i prowadzi do wybuchu pożaru, który niszczy dom dziadka.

Konflikt:  Podstawowym i najważniejszym konfliktem jest ten między braćmi – Adamem i Pawłem. W dalszej kolejności konflikt tworzy szybko rozprzestrzeniający się ogień nad którym bohaterowie  nie mogą zapanować.

Punkt zwrotny:  Pierwszym punktem zwrotnym w scenie jest odebrany telefon od Aśki, drugim punktem zwrotnym jest wybuch pożaru.

Wpływ na akcję:  Scena ta stanowi kulminację całego filmu. Na przestrzeni trzech i pół strony zostają domknięte najważniejsze wątki tej opowieści. Pierwszy z nich, który można by zatytułować relacje rodzinne obejmuje stosunki Adama z Ojcem i Pawłem. Kiedy jedne wydaje się, że zostały naprawione, grzechy wyznane i wybaczone, a wybory życiowe zrozumiane, to drugie uległy doszczętnemu zniszczeniu. Drugi wątek, przyszłość Adama, zawiera jego walkę o dom dziadka (którego pożar prawdopodobnie niweczy lub ogranicza jego plany) oraz związek z Aśką i nadchodzące ojcostwo.

 

Scena 69, strona 106:  Adam widzi Aśkę i Pawła razem

Krótki opis:  Adam przychodzi do Aśki gdzie widzi śpiącego Pawła.

Konflikt:  Występuje tutaj konflikt wewnętrzny. W głównym bohaterze walczą ze sobą dwie postawy – walki do końca o Aśkę i dziecko lub odpuszczenie i zostawienie tego tak jak jest.

Punkt zwrotny:  Punktem zwrotnym jest zauważenie przez Adama śpiącego Pawła.

Wpływ na akcję:  Scena jest potwierdzeniem wniosków jakie można wysnuć ze sceny kulminacyjnej w domu dziadka. Tak, Paweł i Aśka mają romans. Tak, są szczęśliwi. Tak, nie ma tutaj miejsca dla Adama.

 

Czego się nauczyłem?

Oto najważniejsze wnioski do jakich doszedłem podczas lektury scenariusza Piotra Domalewskiego pt. „Cicha noc”:

  • Nie ma nudnych tematów. Dramat rodzinny rozgrywający się na polskiej prowincji wydaje się czymś już opatrzonym, zużytym i nieciekawym. Jednak jeśli ma się pomysł jak to opowiedzieć to można zgarnąć wszystkie najważniejsze nagrody w kraju.
  • Spójność charakterystyki bohaterów ze sposobem ich mówienia jest kluczowa dla wiarygodności postaci.
  • Zawsze dbaj o konflikt. Im go więcej tym lepiej. Wypełniaj nim zarówno pierwszy jak i drugi plan.
  • Klasyczna strzelba Czechowa dobrze działa (w tym przypadku butelka wódki kusząca Ojca).
  • Dbaj o głównego bohatera. Jeśli nie możesz dać mu na początku spektakularnych scen kupujących sympatię widzów, to pilnuj by postacie drugoplanowe sprawiały, że protagonista na ich tle wygląda ciekawiej.
  • Uważaj by ekspozycja świata i bohaterów nie trwała zbyt długo.
  • Gdy bohaterów łączą więzy rodzinne wszystkie konflikty od razu mają mocniejszy wydźwięk.
  • Za dużo zbitego tekstu w didaskaliach może utrudniać odbiór scenariusza.

 

Jak to jest napisane?

Dotychczas w cyklu „Jak to jest napisane?” ukazały się:

Analiza scenariuszowa #1: „Trzy billboardy za Ebbing, Missouri”

Analiza scenariuszowa #2: „Czarnobyl, odcinek 1”

Analiza scenariuszowa #3: „Wolny strzelec”